Materi Kasusastraan Bali (Paplajahan Basa Bali ring SMA/SMK)
Teges
kasusastraan
Kruna
kasusastraan mawit saking basa sansekerta. Kruna linggan ipun sastra mateges
aksara piranti ngajahin, tatua (tutur), kaweruhan (ilmu). Selanturnyane kruna
sastra polih pangater su-, dados susastra. Kruna susastra polih wewehan gibung
ka-an, dados kasusastraan. Tegesnyane sakancan pakaryan manusa sane metu saking
uluning angen, marupa tulisan, kekawian, sane kawentenannyane luih, becik,
lengut tur ngulangunin.
Kasusastraan
Bali inggih punika saluir reriptaan pangweruhan utawi ajah-ajahan mautama, sane kasurat mabasa bali miwah kawi
tur katami rauh mangkin, inggian sane kasurat nganggen aksara Bali miwah huruf
Latin.
Kasusastraan
Bali sampun wenten saking riin sadereng kakeniang aksara. Yadian karya sastra
sane medal riinan makehan nenten kasurat, tur nenten kauningin sapasira sane
ngawi. Nanging kawentenannyane tegep karambang , turun temurun rauh mangkin. Sekadi:
satua-satua, gegendingan lan basa basita paribasa. Raris risampun para sujana
baline pascat sajeroning aksara kawentenan kasusastraan Baline sayan nglimbak.
Pahan
Kasusastraan Bali
Nganutin Aab/ jaman/
masa
Kasusastraan Bali Purwa
Kasusastraan Bali Anyar
Nganutin Wangun/ Rupa
Nganutin wangun
kasusastraan Bali Purwa kepah dados tigang soroh luire: Gancaran, Tembang, Palawakia
Nganutin
wangun kasusastraan Bali Anyar kaparak dados tigang soroh, luire: Gancaran Bali
Anyar (prosa), Tembang Bali Anyar (puisi), Drama bali anyar (drama modern)
Nganutin carane
nyuguhang
Nganutin
carane nyuguhang kasusastraan Baline kepah dados kalih soroh, makadi:
Kasusastraan Bali
Tutur(lisan), Kesusastraan Sesuratan (tulisan)
Kasusastraan
Bali Purwa
Kasusastraan Bali Purwa kapastika kasusastraan sane pinih
riin wenten ring Bali, Lumbrahnyane nenten ja sane kasurat kemanten, wenten
taler sane satata karambang, kapalang, turun temurun rauh mangkin. Cihna
gumanti saking riin sampun wenten
kasusastraan , munggah sajeroning prasasti Desa Trunyan, tahun Isaka 833 utawi
911 masehi. Prasasti inucap kasurat antuk aksara Dewanagari saha ngangge Basa
Bali Kuna. Lianan ring basa Bali Kuna, Kasusastraan Bali Purwa wenten sane
nganggen Basa Sansekerta, Jawa Kuna, Kawi Bali. Indik wangun kasusastraan Bali
Purwa wenten Marupa:
1.
Gancaran
: kekawian bebas tan kaiket antuk uger-uger. Sekadi: satua-satua, conto ipun:
satua isiap selem, Pan Belog, Bawang teken I Kesuna, Pan Balang Tamak, msl.
Babad, conto ipun: Babad Dalem, Babad Pasek, Babad Pande, msl. Wenten marupa
kanda luire: Kanda Pat Bhuta, Kanda Pat Rare, Kanda Pat Dewa, Kanda Pat Sari,
marupa Itihasa, contoipun, Adiparwa, Sahaba Parwa, Udyoga Parwa, msl.
2. Tembang
: kekawian sane kaiket antuk uger-uger. Tembang sajeroning kasusastraan Bali
Purwa, Wangunnyane kepah dados petang (4) soroh luire:
a.
Sekar
Agung (Kekawin)
Kekawin utawi Tembang Gede
utawi Sekar Agung utawi Wirama inggih punika kakawian utawi karangan sane
kawangun antuk wirama. Conto kakawin:
· Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.
· Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah
miwah Empu Panuluh.
· Kekawin Arjuna Wiwaha olih Empu Kanwa.
· Kekawin Sutasoma olih Empu Tantular.
· Kekawin Siwaratri Kalpa olih Empu
Tanakung.
· Kekawin Semarandhana olih Empu Darmaja.
· Kekawin Gatotkaca Sraya olih Empu
Panuluh.
· Kekawin Writtasancaya olih Empu
Tanakung.
· Kekawin Negarakethagama olih Empu
Prapanca.
· Kekawin Kresnayana olih Empu Triguna,
miwah sane lianan.
Kekawin ngangge Basa Jawa Kuna, tur
kawangun antuk wirama. Wenten makudang-kudang wirama sakadi: Sronca,
Basantilaka, Totaka, Rajani, Mandamalon, msl. Ketahnyane wirama sane apada
1(bait) kawangun antuk petang (4) carik. Carik kapertama kawastanin pangawit,
carik kaping kalih pangenter /mingsalah,carik kaping tiga pangumbang, carik
kaping pat kawastanin pamada. Wenten sane apada madaging tigang carik punika
kawastanin Rahi-tiga utawi Utgata Wisama, nenten madaging carik pangenter. Uger-uger
sane ngiket kakawin luire : guru, laghu,wretta lan matra.
Guru mateges suara
dirgha (panjang). Suara guru kasurat antuk ceciren ---. Suara guru wenten
tetiga 3 luire, Guru hraswa (guru bawak), Guru dirgha (guru panjang) Guru Pluta
(guru panjang tur ngileg).
Sane ngranjing ring suara guru luire:
-
Sekancan wanda utawi kecap masauara
panjang.
-
Sekancan kecap sane matengenan
-
Sekancan kecap ring ajeng nania, guung,
lan suku kembung.
-
Sekancan wanda ring kecape ring ajeng
madwita.
Laghu mateges suara hrswa (bawak/cutet)
kasurat antuk 0/u , wretta mateges katah wilangan wanda sane acarik (sagatra),
miwah matra mateges genah guru laghu sajeroning acarik (sagatra).
Conto wirama:
wirom:
sÙenÑwi.
pÉih)nÓm)nÒ(mßaumrx*srot/,
srogs*soausierktUtn,
tn(qtnÐompiedonêtnê],
y]kÓis*sjéna(mßrk×k
>
wretta :
12 wanda
matra :
o-o/--o/ooo/-o-
b.
Sekar
Madia (Kidung)
Kidung ketahnyane ngangge Basa Jawi
tengahan, wangunnyane kaciriang antuk
kalih pada pertama kawastanin kawitan, kalih pada selantur ipun mawasta
pamawak, kapuput malih kalih pada antuk panawa( tembang panjang). Asapunika
selantur ipun jantos puput apaletan carita.
Kidung kabanda antuk pada lingsa nanging,
sajeroning ririgannyane nenten ngangge carik. Duaning rikala makakidungan sang
angidung nenten mararian yadian pada lingsanyanesampun nepek, tur labuh
lingsannyane kadadosang nyutetang kruna.
Conto ipun: kidung wargasari, kidung
tantri, kidung Panji Malat Rasmi, Kidung Kundangdea, Kidung Wang bang Wideya,
Kidung Rangga Lawe, Kidung Manukaba, miwah sane lianan.
c.
Sekar
Alit / Pupuh/ Macapat
Tembang Baline sane mawasta sekar alit
sering taler kabaos tembang macapat utawi pupuh. Pupuh-pupuhe puniki kabanda
antuk uger-uger padalingsa.
-
Padalingsa
tegesnyane akeh acarik ring apada, akeh kecap utawi wanda sajeroning acarik.
Miwah wangun labuh suara ring panguntat sajeroning acarik.
-
Uger-uger akeh carik ring apada
kawastanin guru gatra.
-
Uger-uger akecap sejeroning acarik
kawastanin guru wilang.
-
Uger-uger labuh suara ring anguntat
acarik kawastanin guru dingdong.
Uger-uger
makadai guru gatra, guru wilang, miwah guru dingdong punki patut kauningin
antuk sapa sira ugi sane mlajahin sekar alit. Duaning, yening iwang ngambil
ring guru wilang tembange pacang kawastanin ngelung.
Yening iwang ring guru dingdong, tembange pacang kabaos ngandang.
Sajeroning
Lontar Gitasancaya wenten 42 pupuh. Sakewanten sane lumrah ring bali wantah
dasa (10) soroh luire: Sinom,
semarandana, Mijil, Maskumambang, Pangkur, Pucung, Ginada, Ginanti, Dangdang
Gula lan Durma.
Ring
Sor puniki kaaturang padalingsa makudang-kudang pupuh:
Pupuh
|
Akeh
wanda saceroning acarik, lan akeh carik risejeroning apada
|
|||||||||
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
|
Sinom
|
8a
|
8i
|
8a
|
8i
|
8i
|
8u
|
8a
|
8i
|
4u
|
8a
|
Semarandana
|
8i
|
8a
|
8o
|
8a
|
8a
|
8u
|
8a
|
|||
Ginada
|
8a
|
8i
|
8a
|
8u
|
8a
|
4i
|
8a
|
|||
Ginanti
|
8u
|
8i
|
8a
|
8i
|
8a
|
8i
|
||||
Durma
|
12a
|
8i
|
6a
|
8a
|
8i
|
5a
|
8i
|
|||
Dangdang
|
10i
|
10a
|
8e
|
8u
|
8i
|
8a
|
6u
|
8a
|
12i
|
8a
|
Maskumambang
|
4a
|
8i
|
6a
|
8i
|
8a
|
|||||
Mijil
|
10i
|
6a
|
4e
|
10e
|
8i
|
6i
|
8u
|
|||
Pangkur
|
8a
|
11i
|
8u
|
8a
|
12u
|
8a
|
8i
|
|||
Pucung
|
4u
|
8u
|
6a
|
8i
|
12a
|
Tata cara melajahin tembang sekar alit utawi
macapat wenten kalih inggih punika kabaos paca paliring miwah nyengkok wilet. Paca paliring mateges nembang manut
grantangan sane kantun polos nenten nganggen wiletan, nyengkok meweh gregel. Nyengkok wilet mateges nembang sane
sampun nganggen papayasan marupa cengkok wewiletan miwah gregel.
Sajeroning
nembang macapat suarane magenah ring tungtungin lidah. Punika mawinan kabaos
sekar alit. Suarane magenah ring sisi, manis, jangih, saha nganutin sane kabaos
guru dingdong inggih punika nembang sane olah-olahan suarane bebas nanging
dingdong panguntat carik mangda pastika manut pacap liring sane kajantenang.
Indik Kawagedan matembang pupuh wenten patpat paindikan sane katureksa
sajeroning lomba ngwacen sekar alit inggih punika:
a. Tikas
ngeninin indik abah utawi tata busana
b. Onek-onekan
ngeninin indik kapatutan ngawacen
c. Reng
suara ngeninin indik suara sane jangih nudut kayun
d. Guru
dingdong ngeniinin indik kapatutan suara panguntat carik.
Pupulaning
makudang-kudang pupuh sane nyeritayang silih sinunggil carita kawastanin
geguritan. Geguritan ngawit karipta daweg pamadegan para agunge ring Puri
Klungkung sawatara abad 17. Makeh pisan geguritan sane prasida karipta
minakadi:
1. Geguritan
Basur nganggen Ginada Basur antuk Ki Dalang Tangsub
2. Geguritan
Sampik-Ingtai, matembang campuran antuk Ida Ketut Sari
3. Geguritan
Jaya Prana nganggen pupuh Ginada, antuk I Ketut Putra
4. Geguritan
Sucita Subudi, nganggen macepa campuran antuk Ida Bagus Ketut Jelantik
5. Geguritan
Tamtam, nganggen tembang campuran, antuk Ketut Sangging
6. Geguritan
lianan sakadi: Salya, Cangak, Sarasamuscaya, Lokika, Dukuh Siladri, Kawiswara,
Gunawati, RajaPala, Pan Balang Tamak,Linggar Petak, miwah sane tiosan.
Geguritan sane ngangge pupuh asiki saking pangawit
ngantos puput kawastanin Geguritan monometris,
sakadi Geguritan Basur, Geguritan
Jaya Prana ngangge pupuh ginada, peparikan Salya nganggo pupuh sinom. Geguritan
Sane ngangge makudang-kudang soroh pupuh kawastanin geguritan polimetris, sakadi Geguritan Sucita, Geguritan
Lutung mungil, Geguritan Sampik Ingtay, Geguritan Cangak, msl.
d.
Sekar
Rare (gegendingan)
Gegendingan kanggeng rikalaning
ngarum-rum rare, anak alit utawi bayi mangda nenten rewel mangda degeng saha
gelis sirep. Gegendingan Bali sampun wenten saking nguni pisan saha nenten madue uger-uger sane
pasti. Gegendingan makanten polos, nganggen kruna-kruna basa Bali lumrah.
Wangunnyane masaih ring pantun sajeroning susastra Melayu Kuna sane nyinahang
wenten giing ‘ampiran’ miwah daging ‘isi’ akeh wenten gegendingan sane nenten
maderbe murda (judul).
1. Gending Rare
Dumun, gending rare kanggen nyihnayang
rasa seneng alit-alite ring kala maplalian. Sane ngranjing ring gending rare;
luir ipun: Guak maling
Taluh,Ongkek-ongke, meong-meong, Juru pencar, Ratu Anom, Made Cenik, Jenggon
Uban, miwah sane lianan.
2. Gending Janger
Gending Janger puniki madaging tatuek
hiburan ring alit-alite miwah ring para yowanane, gending janger inggih punika
saluir gegendingan sane kanggen unen-unen sane mawasta janger kecak. Gending
janger nganggen basa Bali lumrah sane ngawetuang pikayun seneng, girang, miwah
ulangun. Ungkuran puniki, gending janger sering kaanggen ring magagenjekan.
Gending janger puniki anut pisan kagendingang nganggen iringan gambelan Bali.
Sane ngranjing ring gending janger minakadi: Don dapdape, Bungan seruni, Galang Bulan, Beli Bagus, miwah sane
lianan.
3.
Gending Sanghyang
Gending sanghyang kagendingang rikala
nedunang sanghyang. Imen-men sane banget katengetang krama baline. Sekadi:
sanghyang dedari, sang hyang jaran, sang hyang memedi, msl.
Conto gending sanghyang upami: Dewa ayu, Kukus arum,
Suaran Kumbag, Sekar Gadung, Sekar Emas, miwah sane lianan. Tios ring wangun
ring ajeng, kasusastraan bali purwa wenten marupa paribasa bali.
3. Palawakia
: inggih punika Kekawian bebas sane nenten kaiket antuk uger-uger, nagnging rikala
ngwacen sekadi mawirama. Sekadi ngwacen parwa-parwa, babad, putru, tutur, miwah
sane siaosan. Sastra puniki makehan ngangge Basa Jawi kuna utawi Jawi Tengahan.
Kasusastraan
Bali Anyar
Medal
nyane Roman Nemoe Karma pakardin I Wayan Gobyah, sane katerbitang antuk balai
pustaka duk warasa 1931 kasugkemin pinaka pangawit kasusastraan Bali
Anyar. Pepalihan wangun kasuastraan bali
anyar pateh sekadi papalihan kasusastraan Indonesia modern inggih punika:
Gancaran Bali Anyar (Prosa modern), tembang Bali anyar (puisi modern), drama
Bali anyar.
1. Gancaran Bali anyar (prosa),
mateges kekawian bebas sane nenten kiket antuk uger-uger. Sekadi novel utawi
roman, lan satua bawak utawi cerpen.
Conto novel sakadi :
Melancaran ka sasak olih I gede Srawana,
Sunari olih I Ketut Rida,
Lan Jani olih Nyoman Manda,
Tresna Lebur Ajur Seonden Kembang olih
Djelantik Santha, msl.
Conto satua bawak sekadi :
Katemu ring Rumah Sakit olih Nyoman Tri
Satya Paramarta,
Matemu ring Tampak Siring lan togog olih
Made Sanggra,
Kampih kakisik ilih Djelantik Santha,
msl.
2. Tembang Bali Anyar ( Puisi Bali
Modern) Kruna Puisi kawitnyane saking basa Yunani. Inggihan
saking kruna “poieses”, sane mateges reragragan (penciptaan). Puisi inggihan
kartya sastra tembang Bali anyar sane wangun nyane kaiket antuk wirasa, wirama,
lan kosa basa. Puisi Bali anyar taler dados kadeklamasiang. Parinama puisi
sajeroning kasusastraan Bali, kakeniang daweg warsa 1959 antuk medalnyane puisi
Bali anyar sane mamurda Basa Bali olih Suntari Pr. Puisi inucap kamuat
sajeroning majalah Medan Bahasa, Bahasa Bali. Upami:
Margarana
olih Wayan Rugeg Nataran
Galang
Bulan olih Artha Negara
Pangeling-eling
olih Made Sanggra.
3. Drama
Kruna Drama mawit saking kruna dram Basa Yunani same tegesnyane tingkah utawi parisolah. Drama inggihan karya sastra sane ngutamayang bebaosan (dialog), parisolah tur kalaksanayang ring kalangane. Sajeroning kasusastraan Bali, drama kepah dados kalih soroh luire drama bali purwa lan drama bali anyar.
Kruna Drama mawit saking kruna dram Basa Yunani same tegesnyane tingkah utawi parisolah. Drama inggihan karya sastra sane ngutamayang bebaosan (dialog), parisolah tur kalaksanayang ring kalangane. Sajeroning kasusastraan Bali, drama kepah dados kalih soroh luire drama bali purwa lan drama bali anyar.
Drama Bali purwa ketah nyolahang indik
raja, dewa, raksasa, miwah beburonan. Babon ceritane seringan kaambil saking
Itihasa, Babad, Panji, miwah sane lianan. Kasolahang nenten ngangen naskah.
Kalangane mawasta rangki. Musik pangiringne gambelan, ring asapunapine ngangge
tembang miwah kidung. Sarana igel-igelan wenten nganggen tapel. Tata busasanan
nyane kantun kamanggehang busana tradisi. Conto Arja, Topeng, Gambuh, Wayang
wong, sendratari, lan Drama Gong.
Drama Bali Anyar mabinanyan ring drama
Bali Purwa. Pabinayane makadi: lelalmpahane nyolahang indik kauripan
sadina-dina. Sajeroning sasolahan lumbrah nganggen naskah, wenetn sutradara,
nganggen dekorasi panggung, tata busanannyane kadi aab mangkin, ngangge iringan
musik miwah sane tiosan. Upami:
Nang
kepod olih Ketut Aryana
Kobaran
Apine, Ki Bayan Suling lan Aduh Dewa Ratu olih Gede Dharna.
Suluh
olih I. B. Anom Ranuara
Maboros
olih Putu Gede Suata, msl.
Pabinayan
Karya Sastra Bali Purwa miwah Bali Anyar
No
|
Karya Sastra Bali Purwa
|
Karya Sastra Bali Anyar
|
1.
|
Makehan
nenten madaging pesengan pengawi (anonim)
|
Sampun
ngunggahang pesengan pengawi
|
2.
|
Akehan
sastrane makehan mawangun tembang
|
Sampun
wenten wangun puisi Bali Anyar
|
3.
|
Ketah
nyritayang indik raja-raja, dewa-dewa, raksasa, beburonan.
|
Ketah
nyritayang indik kauripan sarahina-rahina sane wenten ring pakraman
|
4.
|
Lianan
ngangge Basa Bali, wenten nganggen Basa Kawi lan Sansekerta
|
Lianan
ngangge Basa Bali, taler ngangge Basa Indonesia, lan Basa Asing
|
kaketus saking:
Widia sari 2
Wyakarana II
Udiana Sastra untuk kelas XI SMA/SMK
Comments
Post a Comment