Materi Kasusastraan Bali (Paplajahan Basa Bali ring SMA/SMK)

Kasusastraan Bali
Teges kasusastraan
Kruna kasusastraan mawit saking basa sansekerta. Kruna linggan ipun sastra mateges aksara piranti ngajahin, tatua (tutur), kaweruhan (ilmu). Selanturnyane kruna sastra polih pangater su-, dados susastra. Kruna susastra polih wewehan gibung ka-an, dados kasusastraan. Tegesnyane sakancan pakaryan manusa sane metu saking uluning angen, marupa tulisan, kekawian, sane kawentenannyane luih, becik, lengut tur ngulangunin.
Kasusastraan Bali inggih punika saluir reriptaan pangweruhan utawi ajah-ajahan  mautama, sane kasurat mabasa bali miwah kawi tur katami rauh mangkin, inggian sane kasurat nganggen aksara Bali miwah huruf Latin.
Kasusastraan Bali sampun wenten saking riin sadereng kakeniang aksara. Yadian karya sastra sane medal riinan makehan nenten kasurat, tur nenten kauningin sapasira sane ngawi. Nanging kawentenannyane tegep karambang , turun temurun rauh mangkin. Sekadi: satua-satua, gegendingan lan basa basita paribasa. Raris risampun para sujana baline pascat sajeroning aksara kawentenan kasusastraan Baline sayan nglimbak.
Pahan Kasusastraan Bali
Nganutin Aab/ jaman/ masa
Kasusastraan Bali Purwa
Kasusastraan Bali Anyar
Nganutin Wangun/ Rupa
Nganutin wangun kasusastraan Bali Purwa kepah dados tigang soroh luire:  Gancaran, Tembang, Palawakia
Nganutin wangun kasusastraan Bali Anyar kaparak dados tigang soroh, luire: Gancaran Bali Anyar (prosa), Tembang Bali Anyar (puisi), Drama bali anyar (drama modern)
Nganutin carane nyuguhang
Nganutin carane nyuguhang kasusastraan Baline kepah dados kalih soroh, makadi:
Kasusastraan Bali Tutur(lisan), Kesusastraan Sesuratan (tulisan)

Kasusastraan Bali Purwa
Kasusastraan  Bali Purwa kapastika kasusastraan sane pinih riin wenten ring Bali, Lumbrahnyane nenten ja sane kasurat kemanten, wenten taler sane satata karambang, kapalang, turun temurun rauh mangkin. Cihna gumanti saking riin sampun  wenten kasusastraan , munggah sajeroning prasasti Desa Trunyan, tahun Isaka 833 utawi 911 masehi. Prasasti inucap kasurat antuk aksara Dewanagari saha ngangge Basa Bali Kuna. Lianan ring basa Bali Kuna, Kasusastraan Bali Purwa wenten sane nganggen Basa Sansekerta, Jawa Kuna, Kawi Bali. Indik wangun kasusastraan Bali Purwa wenten Marupa:
1.      Gancaran : kekawian bebas tan kaiket antuk uger-uger. Sekadi: satua-satua, conto ipun: satua isiap selem, Pan Belog, Bawang teken I Kesuna, Pan Balang Tamak, msl. Babad, conto ipun: Babad Dalem, Babad Pasek, Babad Pande, msl. Wenten marupa kanda luire: Kanda Pat Bhuta, Kanda Pat Rare, Kanda Pat Dewa, Kanda Pat Sari, marupa Itihasa, contoipun, Adiparwa, Sahaba Parwa, Udyoga Parwa, msl.

2.      Tembang : kekawian sane kaiket antuk uger-uger. Tembang sajeroning kasusastraan Bali Purwa, Wangunnyane kepah dados petang (4) soroh luire:
a.      Sekar Agung (Kekawin)
Kekawin utawi Tembang Gede utawi Sekar Agung utawi Wirama inggih punika kakawian utawi karangan sane kawangun antuk wirama. Conto kakawin:
·        Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.
·        Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh.
·        Kekawin Arjuna Wiwaha olih Empu Kanwa.
·        Kekawin Sutasoma olih Empu Tantular.
·        Kekawin Siwaratri Kalpa olih Empu Tanakung.
·        Kekawin Semarandhana olih Empu Darmaja.
·        Kekawin Gatotkaca Sraya olih Empu Panuluh.
·        Kekawin Writtasancaya olih Empu Tanakung.
·        Kekawin Negarakethagama olih Empu Prapanca.
·        Kekawin Kresnayana olih Empu Triguna, miwah sane lianan.
Kekawin ngangge Basa Jawa Kuna, tur kawangun antuk  wirama. Wenten  makudang-kudang wirama sakadi: Sronca, Basantilaka, Totaka, Rajani, Mandamalon, msl. Ketahnyane wirama sane apada 1(bait) kawangun antuk petang (4) carik. Carik kapertama kawastanin pangawit, carik kaping kalih pangenter /mingsalah,carik kaping tiga pangumbang, carik kaping pat kawastanin pamada. Wenten sane apada madaging tigang carik punika kawastanin Rahi-tiga utawi Utgata Wisama, nenten madaging carik pangenter. Uger-uger sane ngiket kakawin luire : guru, laghu,wretta lan matra.
Guru mateges suara dirgha (panjang). Suara guru kasurat antuk ceciren ---. Suara guru wenten tetiga 3 luire, Guru hraswa (guru bawak), Guru dirgha (guru panjang) Guru Pluta (guru panjang tur ngileg).
Sane ngranjing ring suara guru luire:
-          Sekancan wanda utawi kecap masauara panjang.
-          Sekancan kecap sane matengenan
-          Sekancan kecap ring ajeng nania, guung, lan suku kembung.
-          Sekancan wanda ring kecape ring ajeng madwita.
Laghu mateges suara hrswa (bawak/cutet) kasurat antuk 0/u , wretta mateges katah wilangan wanda sane acarik (sagatra), miwah matra mateges genah guru laghu sajeroning acarik (sagatra).
Conto wirama:
wirom: sÙenÑwi.
pÉih)nÓm)nÒ(mßaumrx*srot/,
srogs*soausierktUtn,
tn(qtnÐompiedonêtnê],
y]kÓis*sjéna(mßrk×k             >
wretta        : 12 wanda
matra         : o-o/--o/ooo/-o-

b.      Sekar Madia (Kidung)
Kidung ketahnyane ngangge Basa Jawi tengahan, wangunnyane kaciriang antuk  kalih pada pertama kawastanin kawitan, kalih pada selantur ipun mawasta pamawak, kapuput malih kalih pada antuk panawa( tembang panjang). Asapunika selantur ipun jantos puput apaletan carita.
Kidung kabanda antuk pada lingsa nanging, sajeroning ririgannyane nenten ngangge carik. Duaning rikala makakidungan sang angidung nenten mararian yadian pada lingsanyanesampun nepek, tur labuh lingsannyane kadadosang nyutetang kruna.
Conto ipun: kidung wargasari, kidung tantri, kidung Panji Malat Rasmi, Kidung Kundangdea, Kidung Wang bang Wideya, Kidung Rangga Lawe, Kidung Manukaba, miwah sane lianan.
c.       Sekar Alit / Pupuh/ Macapat
Tembang Baline sane mawasta sekar alit sering taler kabaos tembang macapat utawi pupuh. Pupuh-pupuhe puniki kabanda antuk uger-uger padalingsa.
-          Padalingsa tegesnyane akeh acarik ring apada, akeh kecap utawi wanda sajeroning acarik. Miwah wangun labuh suara ring panguntat sajeroning acarik.
-          Uger-uger akeh carik ring apada kawastanin guru gatra.
-          Uger-uger akecap sejeroning acarik kawastanin guru wilang.
-          Uger-uger labuh suara ring anguntat acarik kawastanin guru dingdong.
Uger-uger makadai guru gatra, guru wilang, miwah guru dingdong punki patut kauningin antuk sapa sira ugi sane mlajahin sekar alit. Duaning, yening iwang ngambil ring guru wilang tembange pacang kawastanin ngelung. Yening iwang ring guru dingdong, tembange pacang kabaos ngandang.
Sajeroning Lontar Gitasancaya wenten 42 pupuh. Sakewanten sane lumrah ring bali wantah dasa (10)  soroh luire: Sinom, semarandana, Mijil, Maskumambang, Pangkur, Pucung, Ginada, Ginanti, Dangdang Gula lan Durma.
Ring Sor puniki kaaturang padalingsa makudang-kudang pupuh:
Pupuh
Akeh wanda saceroning acarik, lan akeh carik risejeroning apada
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Sinom
8a
8i
8a
8i
8i
8u
8a
8i
4u
8a
Semarandana
8i
8a
8o
8a
8a
8u
8a
Ginada
8a
8i
8a
8u
8a
4i
8a



Ginanti
8u
8i
8a
8i
8a
8i
Durma
12a
8i
6a
8a
8i
5a
8i
Dangdang
10i
10a
8e
8u
8i
8a
6u
8a
12i
8a
Maskumambang
4a
8i
6a
8i
8a


Mijil
10i
6a
4e
10e
8i
6i
8u
Pangkur
8a
11i
8u
8a
12u
8a
8i
Pucung
4u
8u
6a
8i
12a


 Tata cara melajahin tembang sekar alit utawi macapat wenten kalih inggih punika kabaos paca paliring miwah nyengkok wilet. Paca paliring mateges nembang manut grantangan sane kantun polos nenten nganggen wiletan, nyengkok meweh gregel. Nyengkok wilet mateges nembang sane sampun nganggen papayasan marupa cengkok wewiletan miwah gregel.
Sajeroning nembang macapat suarane magenah ring tungtungin lidah. Punika mawinan kabaos sekar alit. Suarane magenah ring sisi, manis, jangih, saha nganutin sane kabaos guru dingdong inggih punika nembang sane olah-olahan suarane bebas nanging dingdong panguntat carik mangda pastika manut pacap liring sane kajantenang. Indik Kawagedan matembang pupuh wenten patpat paindikan sane katureksa sajeroning lomba ngwacen sekar alit inggih punika:
a.       Tikas ngeninin indik abah utawi tata busana
b.      Onek-onekan ngeninin indik kapatutan ngawacen
c.       Reng suara ngeninin indik suara sane jangih nudut kayun
d.      Guru dingdong ngeniinin indik kapatutan suara panguntat carik.
Pupulaning makudang-kudang pupuh sane nyeritayang silih sinunggil carita kawastanin geguritan. Geguritan ngawit karipta daweg pamadegan para agunge ring Puri Klungkung sawatara abad 17. Makeh pisan geguritan sane prasida karipta minakadi:
1.      Geguritan Basur nganggen Ginada Basur antuk Ki Dalang Tangsub
2.      Geguritan Sampik-Ingtai, matembang campuran antuk Ida Ketut Sari
3.      Geguritan Jaya Prana nganggen pupuh Ginada, antuk I Ketut Putra
4.      Geguritan Sucita Subudi, nganggen macepa campuran antuk Ida Bagus Ketut Jelantik
5.      Geguritan Tamtam, nganggen tembang campuran, antuk Ketut Sangging
6.      Geguritan lianan sakadi: Salya, Cangak, Sarasamuscaya, Lokika, Dukuh Siladri, Kawiswara, Gunawati, RajaPala, Pan Balang Tamak,Linggar Petak, miwah sane tiosan.
Geguritan sane ngangge pupuh asiki saking pangawit ngantos puput kawastanin Geguritan monometris,  sakadi Geguritan Basur, Geguritan Jaya Prana ngangge pupuh ginada, peparikan Salya nganggo pupuh sinom. Geguritan Sane ngangge makudang-kudang soroh pupuh kawastanin geguritan polimetris, sakadi Geguritan Sucita, Geguritan Lutung mungil, Geguritan Sampik Ingtay, Geguritan Cangak, msl.

d.      Sekar Rare (gegendingan)
Gegendingan kanggeng rikalaning ngarum-rum rare, anak alit utawi bayi mangda nenten rewel mangda degeng saha gelis sirep. Gegendingan Bali sampun wenten saking  nguni pisan saha nenten madue uger-uger sane pasti. Gegendingan makanten polos, nganggen kruna-kruna basa Bali lumrah. Wangunnyane masaih ring pantun sajeroning susastra Melayu Kuna sane nyinahang wenten giing ‘ampiran’ miwah daging ‘isi’ akeh wenten gegendingan sane nenten maderbe murda (judul).
1. Gending Rare
Dumun, gending rare kanggen nyihnayang rasa seneng alit-alite ring kala maplalian. Sane ngranjing ring gending rare; luir ipun: Guak maling Taluh,Ongkek-ongke, meong-meong, Juru pencar, Ratu Anom, Made Cenik, Jenggon Uban, miwah sane lianan.
2. Gending Janger
Gending Janger puniki madaging tatuek hiburan ring alit-alite miwah ring para yowanane, gending janger inggih punika saluir gegendingan sane kanggen unen-unen sane mawasta janger kecak. Gending janger nganggen basa Bali lumrah sane ngawetuang pikayun seneng, girang, miwah ulangun. Ungkuran puniki, gending janger sering kaanggen ring magagenjekan. Gending janger puniki anut pisan kagendingang nganggen iringan gambelan Bali. Sane ngranjing ring gending janger minakadi: Don dapdape, Bungan seruni, Galang Bulan, Beli Bagus, miwah sane lianan.
3. Gending Sanghyang
Gending sanghyang kagendingang rikala nedunang sanghyang. Imen-men sane banget katengetang krama baline. Sekadi: sanghyang dedari, sang hyang jaran, sang hyang memedi, msl.
Conto gending sanghyang upami: Dewa ayu, Kukus arum, Suaran Kumbag, Sekar Gadung, Sekar Emas, miwah sane lianan. Tios ring wangun ring ajeng, kasusastraan bali purwa wenten marupa paribasa bali.
3. Palawakia : inggih punika Kekawian bebas sane nenten kaiket antuk uger-uger, nagnging rikala ngwacen sekadi mawirama. Sekadi ngwacen parwa-parwa, babad, putru, tutur, miwah sane siaosan. Sastra puniki makehan ngangge Basa Jawi kuna utawi Jawi Tengahan.



Kasusastraan Bali Anyar
Medal nyane Roman Nemoe Karma pakardin I Wayan Gobyah, sane katerbitang antuk balai pustaka duk warasa 1931 kasugkemin pinaka pangawit kasusastraan Bali Anyar.  Pepalihan wangun kasuastraan bali anyar pateh sekadi papalihan kasusastraan Indonesia modern inggih punika: Gancaran Bali Anyar (Prosa modern), tembang Bali anyar (puisi modern), drama Bali anyar.
1.      Gancaran Bali anyar (prosa), mateges kekawian bebas sane nenten kiket antuk uger-uger. Sekadi novel utawi roman, lan satua bawak utawi cerpen.
Conto novel sakadi :
Melancaran ka sasak olih I gede Srawana,
Sunari olih I Ketut Rida,
Lan Jani olih Nyoman Manda,
Tresna Lebur Ajur Seonden Kembang olih Djelantik Santha, msl.
Conto satua bawak sekadi :
Katemu ring Rumah Sakit olih Nyoman Tri Satya Paramarta,
Matemu ring Tampak Siring lan togog olih Made Sanggra,
Kampih kakisik ilih Djelantik Santha, msl.

2.      Tembang Bali Anyar ( Puisi Bali Modern) Kruna Puisi kawitnyane saking basa Yunani. Inggihan saking kruna “poieses”, sane mateges reragragan (penciptaan). Puisi inggihan kartya sastra tembang Bali anyar sane wangun nyane kaiket antuk wirasa, wirama, lan kosa basa. Puisi Bali anyar taler dados kadeklamasiang. Parinama puisi sajeroning kasusastraan Bali, kakeniang daweg warsa 1959 antuk medalnyane puisi Bali anyar sane mamurda Basa Bali olih Suntari Pr. Puisi inucap kamuat sajeroning majalah Medan Bahasa, Bahasa Bali. Upami:
Margarana olih Wayan Rugeg Nataran
Galang Bulan olih Artha Negara
Pangeling-eling olih Made Sanggra.

3.      Drama
Kruna Drama mawit saking kruna dram Basa Yunani same tegesnyane tingkah utawi parisolah. Drama inggihan karya sastra sane ngutamayang bebaosan (dialog), parisolah tur kalaksanayang ring kalangane. Sajeroning kasusastraan Bali, drama kepah dados kalih soroh luire drama bali purwa lan drama bali anyar.
Drama Bali purwa ketah nyolahang indik raja, dewa, raksasa, miwah beburonan. Babon ceritane seringan kaambil saking Itihasa, Babad, Panji, miwah sane lianan. Kasolahang nenten ngangen naskah. Kalangane mawasta rangki. Musik pangiringne gambelan, ring asapunapine ngangge tembang miwah kidung. Sarana igel-igelan wenten nganggen tapel. Tata busasanan nyane kantun kamanggehang busana tradisi. Conto Arja, Topeng, Gambuh, Wayang wong, sendratari, lan Drama Gong.
Drama Bali Anyar mabinanyan ring drama Bali Purwa. Pabinayane makadi: lelalmpahane nyolahang indik kauripan sadina-dina. Sajeroning sasolahan lumbrah nganggen naskah, wenetn sutradara, nganggen dekorasi panggung, tata busanannyane kadi aab mangkin, ngangge iringan musik miwah sane tiosan. Upami:
Nang kepod olih Ketut Aryana
Kobaran Apine, Ki Bayan Suling lan Aduh Dewa Ratu olih Gede Dharna.
Suluh olih I. B. Anom Ranuara
Maboros olih Putu Gede Suata, msl.



Pabinayan Karya Sastra Bali Purwa miwah Bali Anyar
No
Karya Sastra Bali Purwa
Karya Sastra Bali Anyar
1.
Makehan nenten madaging pesengan pengawi (anonim)
Sampun ngunggahang pesengan pengawi
2.
Akehan sastrane makehan mawangun tembang
Sampun wenten wangun puisi Bali Anyar
3.
Ketah nyritayang indik raja-raja, dewa-dewa, raksasa, beburonan.
Ketah nyritayang indik kauripan sarahina-rahina sane wenten ring pakraman
4.
Lianan ngangge Basa Bali, wenten nganggen Basa Kawi lan Sansekerta
Lianan ngangge Basa Bali, taler ngangge Basa Indonesia, lan Basa Asing



kaketus saking:
Widia sari 2
Wyakarana II
Udiana Sastra untuk kelas XI SMA/SMK

Comments

Popular posts from this blog

Ekskavator dari Stik Es Cream

Patung gunung agung setinggi 12 meter menjadi icon festival coconut internasional Karangasem 2019